તમારી જમીન, તમારી મિલકત |
નિલેશ વી. ત્રિવેદી (એડવોકેટ)
વટાઉખત અધિનિયમ-૧૮૮૧ હેઠળ કેટલીક જોગવાઈઓ વિષે જાણીશું. અનાદરની નોટિસની પ્રક્રિયા
વિનિમયપત્રનો સ્વીકાર ન થવાને કારણે અનાદરઃ નાણાં ચૂકવનાર અથવા પોતે ભાગીદારો ન હોય તેવા એકથી વધુ નાણાં ચૂકવનારા પૈકી કોઈ એક, વિનિમયપત્ર સ્વીકારનારની રીતસર માગણી થતાં તે સ્વીકારવામાં કસૂર કરે અથવા વિનિમયપત્રની રજુઆત માફ હોય અને તે સ્વીકારવામાં ન આવે ત્યારે, તે વિનિમયપત્રનો સ્વીકાર ન થવાને કારણે અનાદર થયો કહેવાય. નાણાં ચૂકવનાર કરાર કરવાની ક્ષમતા ધરાવતો ન હોય અથવા સ્વીકાર શરતી હોય તો વિનિમયપત્રનો અનાદર થયો છે એમ ગણી શકાય.
નેગોશિયેબલ ઈન્સ્ટુમેન્ટની ચૂકવણી ન થવાને કારણે અનાદર: કોઈ પ્રોમિસરી નોટ કરી આપનારે, વિનિમયપત્ર સ્વીકારનાર અથવા ચેકનાં નાણાં ચુકવનાર તેની ચુકવણી માટે રીતસર માગણી થયે ચુકવણી કરવામાં કસૂર કરે ત્યારે, ચુકવણી ન થવાને કારણે તે પ્રોમીસરી નોટ, વિનિમયપત્ર અથવા ચેકનો અનાદર થયો કહેવાય.
કોને કોને નોટિસ આપવી જોઈએઃ જ્યારે કોઈ પ્રોમિસરી નોટ, વિનિમયપત્ર અથવા ચેકનો સ્વીકાર ન થવાને કારણે અથવા ચૂકવણી ન થવાને કારણે અનાદર થયો હોય ત્યારે તે ખતના ધારકે અથવા તે ઉપરથી જવાબદાર રહેતી હોય એવી કોઈ વ્યક્તિએ તે ખત ઉપરથી જેમને તે ખતનો ધારક વ્યકિતગત રીતે જવાબદાર ઠરાવવા માગતો હોય તેવા બીજા તમામ પક્ષકારોને અને જેમને સંયુક્ત રીતે જવાબદાર ઠરાવવા માગતો હોય તે પૈકીના કોઈ એક પક્ષકારને તે ખતનો એ રીતે અનાદર થયો છે એવી નોટિસ આપવી જોઈશે.
આ કલમના કોઈપણ મજકુરથી અનાદર પામેલી પ્રોમિસરી નોટ કરી આપનારને અથવા અનાદર પામેલ વિનિમયપત્ર અથવા ચેકનાં નાણાં ચૂકવનારને અથવા તે સ્વીકારનારને નોટિસ આપવાનું જરૂરી બનતું નથી.
નોટિસ આપવાની રીતઃ જે વ્યકિતને અનાદરની નોટિસ આપવી આવશ્યક હોય તેના રીતસર, અધિકાર આપેલા એજન્ટને અથવા તે મૃત્યુ પામી હોય ત્યારે તેના કાયદેસરના પ્રતિનિધિને અથવા તે નાદાર જાહેર થઈ હોય ત્યારે તેના એસાઈનીને, એવી નોટિસ આપી શકાશે, તે મૌખિક અથવા લિખિત હોઈ શકે, લિખિત હોય તો ટપાલ દ્વારા મોકલી શકાશે અને તે ગમે તે રૂપમાં હોઈ શકે, પરંતુ જેને તે નોટિસ આપવામાં આવી હોય તે પક્ષકારને તેથી સ્પષ્ટ શબ્દોમાં અથવા યોગ્ય ભાવાર્થ નીકળે તે રીતે તે ખતના અનાદર થયો છે તેની અને તે કેવી રીતે અનાદર થયો છે તેની અને તે ખત ઉપરથી તેને જવાબદાર ગણવામાં આવશે એવી માહિતી આપવી જોઈશે અને જેને તે નોટિસ આપવા ધાર્યું હોય તે પક્ષકારને તેના ધંધાના સ્થળે અથવા (એવા પક્ષકારને ધંધાનું સ્થળ ન હોય તો) તેના નિવાસસ્થાને અનાદર થયા પછી વાજબી સમયમાં તે નોટિસ આપવી જોઈશે.
નોટિસ બરાબર સરનામું કરીને ટપાલ દ્વારા મોકલવામાં આવે અને ગેરવલ્લે જાય તો એ પ્રમાણે જવાથી તે નોટિસ બિનકાયદેસર બનતી નથી. નોટિસ મળે તે પક્ષકારે બીજા પક્ષકારને અનાદરની નોટિસ પહોંચાડવી જોઈશે. અનાદરની નોટિસ જેને મળી હોય તે પક્ષકારે અગાઉનો કોઈ પક્ષકાર પોતાને જવાબદાર અને તે માટે એવા પક્ષકારને યોગ્ય સમયમાં અનાદરની નોટિસ આપવી જોઈશે, સિવાય કે તે પક્ષકારને કલમ-૯૩ થી ઠરાવ્યા પ્રમાણે અન્યથા રીતસર નોટિસ મળી હોય.
રજૂ કરવા માટેનો એજન્ટઃ ખત રજૂ કરવા માટે કોઈ એજન્ટ પાસે રાખવામાં આવ્યું હોય ત્યારે તે પોતે તે ખતનો ધારક અને અનાદરની નોટિસ આપનાર હોય તેમ પોતાના મૂળધણીને નોટિસ આપવા માટે એટલા જ સમય માટે તે એજન્ટ હક્કદાર છે અને મૂળધણી અનાદરની નોટિસ આપવા માટે એટલી વધુ મુદત માટે હકકદાર છે.
જેને નોટિસ આપવામાં આવી હોય તે પક્ષકાર મૃત્યુ પામ્યો હોય ત્યારે: જે પક્ષકારને અનાદરની નોટિસ મોકલવામાં આવી હોય તે મૃત્યુ પામ્યો હોય પણ નોટિસ મોકલનાર પક્ષકાર તેના મૃત્યુ વિશે અજ્ઞાત હોય ત્યારે તે નોટિસ પૂરતી છે. અનાદરની નોટિસ ક્યારે જરૂરી નથી. અનાદરની નોટિસ નીચે સંજોગોમાં જરૂરી નથી.
(ક) નોટિસ માટે હકકદાર પક્ષકારે નોટિસ જતી કરી હોય ત્યારે, (ખ) ખત લખનારે ચૂકવણીનો આદેશ ૨દ કર્યો હોય ત્યારે તેને જવાબદાર ઠરાવવા માટે, (ગ) જવાબદારીવાળા પક્ષકારને નોટિસના અભાવે નુકસાન ન ભોગવવું પડતું હોય ત્યારે, (ઘ) નોટિસ માટે હકકદાર પક્ષકાર યોગ્ય તપાસ કરવા છતાં મળી આવે નહી અથવા નોટિસ આપવા માટે બંધાયેલો પક્ષકાર પોતાની કોઈ કસૂર વિના અન્ય કોઈ કારણે નોટિસ આપી શકે નહીં ત્યારે, (ચ) સ્વીકારનાર પોતે જ ખત લખનાર હોય ત્યારે ખત લખનારાઓને જવાબદાર ઠરાવવા માટે, (છ) વટાવી શકાય નહિ એવી પ્રોમિસરી નોટ બાબતમાં (જ) નોટિસ માટે હકકદાર પક્ષકાર, હકીકત જાણવા છતાં તે ઉપરથી લેણી થતી રકમ ચૂકવવાનું બિનશરતે વચન આપે ત્યારે. અનાદરની નોંધ અને અનાદરનું પ્રમાણપત્ર
અનાદરની નોંધ કરવા બાબતઃ સ્વીકારનાર અથવા ચૂકવણી ન થવાને કારણે કોઈ પ્રોમિસરી નોટ અથવા વિનિમયપત્રનો અનાદર થયો હોય ત્યારે તે ખતનો ધારક કોઈ નોટરી પબ્લિક પાસે તે ખત ઉપર અથવા તેની સાથે જોડેલા કાગળ ઉપર અથવા અંશતઃ તે દરેક ઉપર એવા અનાદરની નોંધ કરાવી શકશે. એવી નોંધ, અનાદર થયા પછી વાજબી સમયમાં કરવી જોઈશે અને તેમાં તો તે અથવા જો તે ખતનો સ્પષ્ટ રીતે અનાદર કરવામાં ન આવ્યો હોય તો ખત ધરાવના શા કારણે તેને અનાદર પામેલું ગણે છે તે એની નોટિસના ખર્ચની વિગત દર્શાવવા જોઈશે.
અનાદરનું પ્રમાણપત્રઃ સ્વીકાર અથવા ચૂકવણી ન થવાને કારણે કોઈ પ્રોમિસરી નોટ અથવા વિનિમયપત્રનો અનાદર થયો હોય ત્યારે તે ખતનો ધારક યોગ્ય સમયમાં નોટરી પબ્લિક પાસે એવા અનાદરની નોંધ કરાવીને તેને પ્રમાણિત કરાવી શકશે એવું પ્રમાણપત્ર અનાદરનું પ્રમાણપત્ર કહેવાય છે.
વધુ સારી જામીનગીરી ન મળ્યા બાબતનું પ્રમાણપત્રઃ કોઈ વિનિમયપત્ર પાકવાની તારીખ પહેલાં તે સ્વીકારનાર નાદાર થયો હોય અથવા જાહેરમાં તેની શાખ સામે આક્ષેપ થયો હોય ત્યારે ખતનો ધારક વાજબી સમયમાં નોટરી પબ્લિક મારફત ખત સ્વીકારનાર પાસેથી વધુ સારી જામીનગીરી માંગી શકશે અને તે ન આપે તો વાજબી સમયમાં નોટરી પબ્લિક પાસે તે હકીકતની ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે નોંધ કરાવી તેને પ્રમાણિત કરાવી શકશે. આવું પ્રમાણપત્ર વધુ સારી જામીનગીરી ન મળ્યા બાબતનું પ્રમાણપત્ર કહેવાય છે.
અનાદરના પ્રમાણપત્રનો મજફૂરઃ અનાદરના પ્રમાણપત્રમાં નીચેની વિગતો હોવી જોઈએ.
(ક) તે અસલ ખત અથવા તે ખતની તેમજ જે ઉપર જે કાંઈ લખેલું કે છાપેલું હોય તેની અક્ષરશઃ નકલ.
(ખ) જે વ્યકિત માટે અને જે વ્યકિતની વિરુધ્ધ તે ખતનો અનાદર પ્રમાણિત કરવામાં આવ્યો હોય તેનાં નામ,
(ગ) નોટરી પબ્લિકે વ્યકૅત પાસે, યથાપ્રસંગે, ચૂકવણી માટે, સ્વીકાર માટે અથવા વધુ સારી જામીનગીરી માટે માગણી કરી હતી એવું નિવેદન તેણે જવાબ આપ્યો હોય તો તેની વિગતો અથવા તેણે જવાબ આપ્યો નથી કે તે વ્યક્તિ મળી શકી નથી એવું નિવેદન.
(ઘ) પ્રોમિસરી નોટ અથવા વિનિમયપત્રનો અનાદર થયો હોય ત્યારે તેના અનાદરના સમય અને સ્થળ અને વધુ સારી જામીનગીરી આપવા ના પાડી હોય ત્યારે ના પાડવાનાં સ્થળ અને સમય,
(ચ) અનાદરનું પ્રમાણપત્ર આપનાર નોટરી પબ્લિકની સહી,
(છ) શાખ ખાતર સ્વીકાર અથવા ચૂકવણી થઈ હોય તે પ્રસંગે જે વ્યકિતને એ જે વ્યકિત માટે અને જે રીતે સ્વીકાર કરવા અથવા ચૂકવણી કરવાની તૈયારી બતાવીને તેમ કર્યું હોય તેનાં નામ અને રીત. આ ક્લમ ખંડ-(ગ)માં જણાવેલી માગણી નોટરી પબ્લિક જાતે અથવા તેના કારકૃન મારફતે અથવા કરારથી કે પ્રથાથી તેમ કરવાનું અધિકૃત હોય, ત્યારે રજિસ્ટર કરેલા પત્ર દ્વારા કરી શકશે.
અનાદરના પ્રમાણપત્રની નોટિસઃ કાયદા અનુસાર કોઈ પ્રોમિસરી નોટ અથવા વિનિમયપત્રના અનાદરનું પ્રમાણપત્ર મેળવવું આવશ્યક હોય ત્યારે અનાદરની નોટિસને બદલે એ જ રીતે અને એ જ શરતોને આધીન રહીને અનાદરના પ્રમાણપત્રની નોટિસ આપવી જોઈએ પણ એવી નોટિસ, પ્રમાણપત્ર આપનાર નોટરી પબ્લિક આપી શકશે.
સ્વીકાર ન થવાને કારણે અનાદર થયા પછી ચૂકવણી ન થવાને કારણે થયેલા અનાદરનું પ્રમાણપત્રઃ ચૂકવનારના નિવાસસ્થાન તરીકે જણાવેલા સ્થળ સિવાયના સ્થળે નાણાં ચૂકવવાના છે એ રીતે લખેલા અને સ્વીકાર ન થવાને કારણે અનાદર પામેલા તમામ વિનિમયપત્રનો અનાદર નાણાં ચૂકવનાર આગળ વિશેષ રજઆત કર્યા વગર ચૂકવણી માટે નિર્દિષ્ટ કરેલા સ્થળે પ્રમાણિત કરાવી શકશે, સિવાય કે તે પાકે ત્યારે અથવા તે પહેલાં ચૂકવી દેવામાં આવ્યા હોય.
વિદેશી વિનિમયપત્રોના અનાદરનું પ્રમાણપત્રઃ વિદેશી વિનિમયપત્રો જે સ્થળે લખવામાં આવ્યા હોય તે સ્થળના કાયદા મુજબ તેમનો અનાદર પ્રમાણિત કરવો આવશ્યક હોય ત્યારે એવાં વિનિમયપત્રનો અનાદર પ્રમાણિત કરાવવો જોઈએ.
અનાદરની નોંધ અનાદરના પ્રમાણપત્રની બરાબર ક્યારે ગણાયઃ આ અધિનિયમના હેતુઓ માટે કોઈ નિર્દિષ્ટ સમયમાં અથવા અમુક આગળની કાર્યવાહી કરતાં પહેલાં કોઈ વિનિમયપત્ર કે પ્રોમિસરી નોટના અનાદરનું પ્રમાણપત્ર મેળવવું આવશ્યક હોય ત્યારે સદરહુ નિર્દિષ્ટ સમય પૂરો થતાં પહેલાં અથવા સદરહુ કાર્યવાહી કરતાં પહેલાં તે વિનિમયપત્રનો અનાદર પ્રમાણિત કરવા માટે નોંધ કરવામાં આવી હોય તે પૂરતું છે અને ત્યાર પછી કોઈપણ સમયે નોંધની તારીખે કર્યું હોય એ પ્રમાણેનું અનાદરનું પ્રમાણપત્ર પૂરું કરી શકાશે
