વટાઉખત અધિનિયમ અનુસાર રકમ અને વ્યાજની ચૂક્વણી કોણે કરવી જોઈએ?

 

યોગ્ય સમયમાં ચેક રજૂ ન કરાયો હોય ત્યારે ચેક આપનારે નુકસાની ભોગવવી પડે નહીં

તમારી જમીન, તમારી મિલકત | 

નિલેશ વી. ત્રિવેદી (એડવોકેટ)

વટાઉખત અધિનિયમ-૧૮૮૧ અન્વયેની કેટલીક ખાસ જોગવાઈઓના અભ્યાસ આ લેખમાં કરીશું.

રકમ અને વ્યાજની ચૂક્વણી કોને ચૂકવણી કરવી જોઈએ : કોઈ પ્રોમિસરી નોટ, વિનિમયપત્ર અથવા ચેકની લેણી થતી રકમ, તે ખત કરી આપનાર અથવા સ્વીકારનારને જવાબદારીમાંથી મુક્ત કરવા માટે તે ખતના ધારકને ચુકવવી જોઈશે.

વ્યાજ, દર નિર્દિષ્ટ કરેલો હોય ત્યારે: કોઈ પ્રોમિસરી નોટ અથવા વિનિમયપત્રમાં નિર્દિષ્ટ કરેલા દરે વ્યાજ આપવાનું જણાવ્યું હોય ત્યારે તે પ્રોમિસરી નોટ અથવા વિનિમયપત્રની લેણી થતી મુદ્લ રકમ ઉપર તે ખતની તારીખથી તે ૨કમ ધારવામાં ન આવે અથવા વસૂલ ન થાય ત્યાં સુધીનું અથવા એવી રકમ વસૂલ કરવાનો દાવો માંડવામાં આવ્યા પછીની જે તારીખ સુધી કોર્ટ ફરમાવે તે તારીખ સુધીનું નિર્દિષ્ટ દરે વ્યાજ ગણવું જોઈએ.

દર નિર્દિષ્ટ કર્યો ન હોય ત્યારે વ્યાજ ગણવા બાબતઃ કોઈ ખતમાં વ્યાજનો દર નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવ્યો ન હોય ત્યારે તે ખતના કોઈપણ પક્ષકારો વચ્ચે વ્યાજ સંબંધી કંઈ કબૂલાત થઈ હોય તે છતાં જેના ઉપર જવાબદારી હોય તે પક્ષકારે જે તારીખે લેણી રકમ ચૂકવવી જોઈતી હતી તે તારીખથી તે ખતની લેણી થતી રકમ ધારવામાં આવે અથવા વસુલ થાય ત્યાં સુધીનું અથવા તે રકમ વસૂલ કરવાનો દાવો માંડવામાં આવ્યા પછી જે તારીખ સુધી કોર્ટ ફરમાવે તે તારીખ સુધીનું તે ખતની લેણી થતી રકમ વ્યાજ દર વર્ષે છ ટકાના દરે ગણવું જોઈએ.

સ્પષ્ટીકરણઃ જવાબદારીવાળો પક્ષકાર ચૂકવણી ન થવાને કારણે અનાદર પામેલ ખત ઉપર શેરો કરનાર હોય ત્યારે તેને તે ખતનો અનાદર થયાની નોટિસ મળે ત્યારથી જ વ્યાજ આપવા માટે તે જવાબદાર થાય છે.

ચૂક્વણી થતાં ખત સોંપવા અથવા તે ખોવાઈ ગયું હોય ત્યારે ક્ષતિપૂર્તિ બાબતઃ (૧) કોઈ પ્રોમિસરી નોટ, વિનિમયપત્ર અથવા ચેકની લેણી થતી રકમ ચૂકવવમાટે જે વ્યકત જવાબદાર હોય અને જેની પાસે ખતના ધારકે તે રકમ ચૂકવવાની માગણી કરી હોય તે વ્યકિત રકમ ચૂકવતા પહેલાં તે ખત જોવા માટે હકકદાર છે અને ચૂકવણી થયે તે ખત સોંપવામાં આવે તે માટે અથવા તે ખત ખોવાઈ ગયું હોય કે રજૂ કરી શકાય તેમ ન હોય ત્યારે તેના આધારે તેની પાસે ફરીથી માંગણી થાય તો નુક્સાનીની ભરપાઈ માગવા માટે હક્કદાર છે.

(૨) જ્યારે ચેક ટ્રન્કેટેડ ચેકની (મથાળા ચેક)ની ઈલેકટ્રોનિક છાપના સ્વરૂપમાં હોય ત્યારે ચૂકવણી મેળવનાર બેન્કના બેન્કરે ચુકવણી મેળવ્યા પછી પણ આવું ટ્રન્કેટેડ ચેક પોતાની પાસે રાખવા અધિકૃત રહેશે.

(૩) જેણે ઈન્સ્ટ્રમેન્ટની ચુકવણી કરેલી હોય તે બેન્ક દ્વારા ટ્રન્કેટેડ ચેક (માથાળું) કરેલા ચેકની ઈલેક્ટ્રોનિક છાપના નીચેના ભાગે કાઢી અપાયેલ સર્ટીફીકેટ ચુકવણી અંગેના પ્રથમદર્શનીય (પ્રાઈમાફેસી) પુરાવા તરીકે ગણાશે.)

પ્રોમિસરી નોટ, વિનિમયપત્રો અથવા ચેકની જવાબદારીમાંથી મુક્ત થવા વિશે કોઈ વટાઉખત કરી આપનાર, સ્વીકારનાર અથવા તેના ઉપર શેરો કરનાર અનુકમે તે ખત ઉપરથીઃ (ક) તે ખતનો જે ધારક એવા સ્વીકારનાર અથવા શેરો કરનારને મુક્ત કરવાના ઈરાદાથી તેનું નામ રદ કરે તે ધારક પ્રત્યે અને તેની પાસેથી હકક પ્રાપ્ત કરનાર તમામ પક્ષકારો પ્રત્યે,

(ખ) તે ખતનો જે ધારક એવા ખત કરી આપનાર, સ્વીકારનાર અથવા શેરો કરનારને બીજી કોઈ રીતે જવાબદારીમાંથી મુક્ત કરે, તેની પ્રત્યે અને તે પ્રમાણે મુક્ત કર્યાની જાણ થયા પછી તેની પાસેથી હકક પ્રાપ્ત કરનાર તમામ પક્ષકારો પ્રત્યે,

(ગ) તે ખત લાવનારને ચૂકવવાનું હોય અથવા તે ઉપર કોરો શેરો કરેલો હોય અને તે ખત કરી આપનાર, સ્વીકારનાર અથવા તેના ઉપર શેરો કરનાર તેની લેણી થતી રકમની યથાક્રમ ચૂકવી કરે તો તે ખતના તમામ પક્ષકારો પ્રત્યે જવાબદારીમાંથી મુક્ત થાય છે.

સ્વીકાર માટે નાણાં ચૂક્વનારને અડતાલીસ કલાકથી વધુ સમય આપવાથી જવાબદારીમાંથી મુક્તિઃ કોઈ વિનિમયપત્રનો તેણે સ્વીકાર કરવો કે નહિ તે વિચારવા માટે નાણાં ચૂકવનારને તે વિનિમયપત્રનો ધારક જાહેર રજા બાકાત રાખીને અડતાળીસ કલાકથી વધુ સમય આપે તો તેથી જેઓએ એવો સમય આપવાની સંમતિ આપી ન હોય તેવા અગાઉના તમામ પક્ષકારો, તે ધારક પ્રત્યે જવાબદારીમાંથી મુક્ત થાય છે.

ચેક રીતસર રજૂ કર્યો ન હોય અને તેથી લખનારને નુકસાન થાય ત્યારે: કોઈ ચેક લખી આપ્યા પછી ચૂકવણી માટે વાજબી સમયમાં રજૂ કરવામાં આવે નહીં અને ચેક લખનાર અથવા જેના ખાતે તે લખવામાં આવ્યો હોય તે વ્યકિત અને તેના બેન્કર વચ્ચેનો પ્રશ્ન હોય ત્યાં સુધી જે સમયે તે ચેક રજૂ કરવો જોઈતો હોય તે સમયે ચૂકવણી મેળવવાનો, લખનાર અથવા એવી વ્યકિતને હક્ક હોય અને વિલંબ થવાથી તેને ખરેખર નુકસાન ભોગવવું પડે ત્યારે, થયેલ નુક્સાન પૂરતી અર્થાત્‌ તે ચેકની ચૂકવણી કરવામાં આવી હોત તો ચેક લખનાર અથવા સદરહુ વ્યકિત જેટલી રકમ માટે તે બેન્કરની લેણદાર રહી હોત તેના કરતાં જેટલી વધુ રકમની તે લેણદાર હોય તેટલી રકમની જવાબદારીમાંથી તે મુકત થશે.

વાજબી સમય કોને કહેવાય તે નક્કી કરવામાં તે ખતનો પ્રકાર, વેપાર અને બેન્કરોની પ્રથા અને તે ખાસ દાખલાની હકીકતો ઘ્યાનમાં લેવી જોઈશે.

જે ચેક અંગે એવો લખનાર અથવા એવી વ્યકિત આ રીતે જવાબદારીમાંથી મુકત થઈ હોય તે ચેકનો ધારણ સદરહુ લખનાર અથવા વ્યક્તિ જેટલે અંશે જવાબદારીમાંથી મુક્ત થઈ હોય તેટલે અંશે તેના બદલે એવા બેન્કરનો લેણદાર રહેશે અને તેની પાસેથી તે રકમ વસૂલ કરવાનો તેને હક્ક રહેશે.

આદેશ મુજબ ચૂકવવાનો ચેક : આદેશ મુજબ ચૂકવવાનો ચેક ઉપર નાણાં લેનારે અથવા તેની વતી કોઈ વ્યક્તિએ શેરો કર્યો હોવાનું અભિપ્રેત થતું હોય ત્યારે યથાકમ ચૂકવણી કરવાથી નાણાં ચૂકવનાર જવાબદારીમાંથી મુક્ત થાય છે. કોઈ ચેક લાવનારને ચૂકવવા પાત્ર છે એમ પ્રથમથી તેમાં દર્શાવેલું હોય ત્યારે, તે ચેક તેના ઉપર પૂરો કે કોરો શેરો થયો હોવાનું જણાતું હોય તે છતાં અને એવા કોઈ શેરાથી તે ચેકનો વધુ વિનિમય મર્યાદિત કર્યાનું અથવા બંધ કર્યાનું અભિપ્રેત થતું હોય છે. તે છતાં વાહકને યથાકમમાં ચૂકવણી કરવાથી નાણાં ચૂકવનાર જવાબદારીમાંથી મુક્ત થાય.  કોઈ બેન્કની એક શાખાએ બીજી શાખા ઉપર લખેલા આદેશ મુજબ ચૂકવવાના ડ્રાફટ : કોઈ બેન્કની એક ઓફિસે તે જ બેન્કની બીજી ઓફિસ ઉપર લખેલા માગણી થયે આદેશ મુજબ ચુકવવાની નાણાંની ૨કમ માટેના ફટ ઉપર, એટલે કે, નાણાં ચૂકવવાના આદેશ ઉપર નાણાં, લેનારે અથવા તેના વતી કોઈ વ્યક્તિએ શેરો કર્યાનું અભિપ્રેત હોય ત્યારે યથાકમ ચૂકવણી કરવાથી તે બેન્ક જવાબદારીમાંથી મુક્ત થાય છે.

અસંમત પક્ષકાર શરતી અથવા મર્યાદિત સ્વીકારથી જવાબદારીમાંથી મુક્ત થવા બાબતઃ કોઈ વિનિમયપત્રનો ધારક જો શરતી સ્વીકાર અથવા વિનિમયપત્રમાં જણાવેલી રકમના એક ભાગ પુરતો સ્વીકાર અથવા ચૂકવણી માટેનું સ્થળ કે સમય પછી બીજું સ્થળ કે સમય સ્વીકાર રાખે તો અથવા નાણાં ચૂક્વનારા ભાગીદારો ન હોય ત્યારે જેમાં તમામ નાણાં ચૂકવનારાઓની સહી ન હોય તેવો સ્વીકાર માન્ય રાખે તો, એવા સ્વીકાર માટે જેમની સંમતિ મેળવવામાં આવી ન હોય એવા અગાઉના તમામ પક્ષકારો વિનિમયપત્રના ધારક પ્રત્યેની તથા તેની પાસેથી પ્રાપ્ત કરેલા હક્કની રૂએ હકકદાવો કરનારા પ્રત્યેની જવાબદારીમાંથી મુકત થાય છે. સિવાય કે વિનિમયપત્રના ધારકે જાણ કર્યે તેઓએ એવા સ્વીકાર માટે સંમતિ આપી હોય.

સ્પષ્ટીકરણઃ નીચેના સંજોગોમાં સ્વીકાર શરતી ગણાયઃ (ક) તેમાં જણાવેલો કોઈ બનાવ ઉપર ચૂકવણીનો આધાર છે એવું જણાવી એ શરતે સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો હોય,

(ખ) જે રકમ ચૂકવવાનો આદેશ હોય તેના ફક્ત એક ભાગની ચૂકવણી કરવાનું સ્વીકારવામાં આવ્યું હોય,

(ગ) આદેશમાં ચૂક્વણીનું કોઈ સ્થળ નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવ્યું, ન હોય ત્યારે અમુક નિર્દિષ્ટ સ્થળે જ અને તે સિવાયની કોઈ રીતે અથવા કોઈ સ્થળે નહિં એ પ્રમાણે ચૂકવણી કરવાની બાંયધરી આપવામાં આવતી હોય અથવા જયારે આદેશમાં ચૂકવણીનું સ્થળ નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવ્યું હોય ત્યારે બીજી અમુક જગાએ અને તે સિવાયની કોઈ રીતે અથવા કોઈ સ્થળે નહિ, એ પ્રમાણે ચૂકવણી કરવાની તેથી બાંયધરી આપવામાં આવતી હોય.

(ઘ) જે સમયે આદેશ મુજબ રકમ કાયદેસર લેણી થાય તે સિવાયના કોઈ સમયે ચુકવણી કરવાની તેથી બાંયધરી આપવામાં આવતી હોય.

નોંધ:- (જમીન-મિલકત માટેના લેખોના સંદર્ભે વાચકોના કોઈ સૂચન કે પ્રશ્નો હોય તો ‘નવગુજરાત સમય’ ના નવા સરનામે (૧૦૧, પહેલો માળ, ઓમ શાયોના આર્કેડ, સિલ્વર ઓક કોલેજ પાસે, ગોતા, અમદાવાદ-૩૮૨૪૮૧) લેખિત રૂપે મોકલવા અથવા લેખકને ઈ-મેઈલ કરવા)