"રજિસ્ટ્રાર દસ્તાવેજની માલિકી તપાસી શકે નહીં: સુપ્રીમ કોર્ટનો સ્પષ્ટ નિર્ણય"

શીર્ષક: સુપ્રીમ કોર્ટનો ઐતિહાસિક ચુકાદો: ટાઇટલ ન હોવા છતાં દસ્તાવેજની નોંધણીનો ઇનકાર કરવામાં ન આવે – નિયમ 55A(i) અમાન્ય જાહેર.

ભારતના સુપ્રીમ કોર્ટે નોંધણી સંબંધિત મામલામાં એક ઐતિહાસિક અને દિશાસૂચક ચુકાદો આપ્યો છે, જેમાં નોંધણીના નિયમો હેઠળ આવેલા નિયમ 55A(i) ને અમાન્ય ઠેરવ્યો છે. કોર્ટે સ્પષ્ટપણે કહ્યું કે, કોઇપણ દસ્તાવેજના નોંધણી માટે "વેચાણ નું ટાઈટલ સ્થાપિત ન હોવા" એ એક યોગ્ય કારણ બની શકતું નથી નોંધણીનો ઈનકાર કરવા માટે.

આ ચુકાદો “કે. ગોપી વિરુદ્ધ સબ-રજિસ્ટ્રાર અને અન્ય” કેસમાં આવ્યો છે (સંદર્ભ: 2025 INSC 462), જેમાં એક રજિસ્ટ્રેશન અધિકારી દ્વારા એ જણાવીને દસ્તાવેજની નોંધણીથી ઇનકાર કરવામાં આવ્યો હતો કે વેચનાર મિલકતનો કાયદેસર માલિક નથી અથવા માલિકીનું પૂરતું પ્રમાણ નથી.

---

કેસના પૃષ્ઠભૂમિ:

અપીલકર્તા કે. ગોપી તરફથી એક મિલકત અંગે વેચાણ દસ્તાવેજ નોંધણી માટે રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. સબ-રજિસ્ટ્રારએ દસ્તાવેજ નોંધવાનું ઇનકાર કરતાં જણાવ્યુ કે વેચનાર પાસે માલિકી સ્થાપિત કરતો પુરાવા નથી. આ નિર્ણય વિરૂદ્ધ રિટ અરજી હાઇકોર્ટમાં કરવામાં આવી, જેમાં હાઇકોર્ટે નિયમ 55A(i)નો આધાર લઇને નોંધણી અધિકારીના નિર્ણયને સમર્થન આપ્યું અને રિટ અરજી ફગાવી દીધી.

પછી અપીલકર્તાએ જિલ્લા રજિસ્ટ્રાર સમક્ષ અપીલ દાખલ કરી, પરંતુ તેને પણ નોંધણીથી ઇનકાર કરવામાં આવ્યો. આના અનુસંધાને વધુ એક રિટ અરજી અને પછી રિટ અપીલ પણ હાઇકોર્ટ દ્વારા નકારી દેવામાં આવી.

---

સુપ્રીમ કોર્ટનો દ્રષ્ટિકોણ:

ન્યાયમૂર્તિ અભય એસ ઓકા અને ન્યાયમૂર્તિ ઉજ્જલ ભુયાનની બેન્ચે સ્પષ્ટ ટિપ્પણી કરી કે, નોંધણી અધિકારીની ભૂમિકા માત્ર એટલી છે કે દસ્તાવેજના પક્ષકારો હાજર છે કે નહીં, તેમનો સ્વેચ્છાએ અમલ થયો છે કે નહીં અને સ્ટેમ્પ ડ્યુટી તથા નોંધણી ફી ભરવામાં આવી છે કે નહીં – એટલું જ.

કોર્ટના અનુસંધાન મુજબ,

"જો કોઈ એક્ઝિક્યુટન્ટ એવી મિલકત અંગે દસ્તાવેજ કરે છે જેના પર તેની માલિકી નથી, તો પણ નોંધણી અધિકારી માત્ર આ આધાર પર દસ્તાવેજ રજીસ્ટર કરવા નકારી શકે નહીં. દસ્તાવેજનો કાયદેસર અસર તો માત્ર એટલો જ રહેશે જેટલો અધિકાર એક્ઝિક્યુટન્ટ પાસે છે."

કોર્ટએ નોંધ્યું કે 1908ના નોંધણી અધિનિયમ અંતર્ગત આવા અધિકારીઓને એવું અધિકાર આપવામાં આવ્યું નથી કે તેઓ દસ્તાવેજ પાછળની માલિકીની ખાતરી કરે.

---

નિયમ 55A(i)ને અમાન્ય ઠેરવતા કોર્ટએ કહ્યું:

"નોંધણી નિયમોનો નિયમ 55A(i), નોંધણી અધિનિયમ, 1908ની કલમ 69 હેઠળ ઘડવામાં આવ્યો છે. જો તે અધિનિયમની મુખ્ય જોગવાઈઓ સાથે અસંગત છે તો તે નિયમ અમાન્ય ગણાવાશે. નિયમ 55A(i) એનો ઉલ્લંઘન કરે છે અને અધિકારક્ષેત્રથી વધુ આગળ વધે છે, તેથી તેને રદ કરવાનો સમય આવી ગયો છે."

---

મહત્વ અને અસર:

આ ચુકાદો દેશભરમાં નોંધણી અધિકારીઓ અને જનતાને મોટું માર્ગદર્શન આપે છે. ઘણીવાર દસ્તાવેજોની નોંધણીમાં વિલંબ કે નકાર તો માત્ર શીર્ષક સંદેહના આધારે કરવામાં આવતો હોય છે. આ નિર્ણયથી હવે નોધણીના આધારે વિવાદિત દસ્તાવેજોને બંધાયતાથી નકારી શકાય નહીં, જો એ કાનૂની રીતે તૈયાર કરવામાં આવ્યો હોય, પક્ષકારો હાજર હોય અને તમામ ફી તથા સ્ટેમ્પ ડ્યુટી ચૂકવવામાં આવી હોય.

ન્યાયાલયે સ્પષ્ટતા કરી છે કે દસ્તાવેજ નોંધાયેલો હોવો એટલે હક હસ્તાંતર થઈ ગયો એ નહીં બને, એ ફક્ત પ્રક્રિયાત્મક બાબત છે, માલિકી અથવા અધિકાર અંગેનો વાદ અલગ રીતે યોગ્ય ફોરમમાં ઉકેલવો પડે.

સુપ્રીમ કોર્ટનો આ ચુકાદો કાયદા અને ન્યાયિક વ્યવસ્થામાં નોંધણીની વ્યાખ્યાને સ્પષ્ટ કરે છે. હાલમાં નોંધણી અધિકારીઓ દ્વારા ખોટા આધારે દસ્તાવેજોને રોકવાનું જે ચલણ છે તેમાં અંત આવશે. આ નિર્ણયથી નાગરિકોને તેમની મિલકત સંબંધિત વ્યવહારોમાં વધુ પારદર્શિતા અને સુરક્ષા મળશે.

ઑર્ડર વાંચવા/ડાઉનલોડ કરવા માટે અહીં ક્લિક કરો