કૌટુંબિક વહેંચણી અને કૌટુંબિક વ્યવસ્થામાં પાતળી ભેદરેખા છે

 

સંયુક્ત કુટુંબની મિલકતની વહેંચણીમાં તમામ સહમાલિકોના હસ્તાક્ષરોની જરૂરિયાત રહે છે

તમારી જમીન, તમારી મિલકત |

નિલેશ વી. ત્રિવેદી (એડવોકેટ)

thelaw_office@yahoo.com

કૌટુંબિક વહેંચણીને કૌટુંબિક તબદીલી ના ગણાયઃ જ્યારે કોઈ કુટુંબમાં કૌટુંબિક વહેંચણી થાય યાને family settlement થાય ત્યારે તે મિલકતની તબદીલી ગણાય નહિ. (AIR 2011 SC 1340). પિતા દ્વારા ભેટખત કરતી વખતે મિલકતની વહેંચણી કરવાનો ઈરાદોઃ પિતાએ એક ભેટખત તેયાર કરેલ અને પુત્રએ તે સ્વીકાર્યું હતું. ત્યારબાદ પુત્રએ વહેંચણીનો દાવો કર્યો. ભેટખતની વિગતો વાંચતાં જણાતું હતું કે પિતાનો ઈરાદો ભેટખત કરતી વખતે તેમની મિલકતની વહેંચણી કરવાનો હતો. કોર્ટે ઠરાવ્યું કે પુત્રએ ભેટખતમાં ભેટની સ્વીકૃતિ આપેલ છે તેના પરથી તેમ ન ફલિત થાય કે તેણે નિર્દિષ્ટ રકમમાં કોઈ ઉચાપત કરેલ છે કે તેના પિતૃઓની મિલકત પર તેનો દાવો જતો કરેલ છે. સવાલવાળું ભેટખત કોઈ શરતી દસ્તાવેજ હતો. તેથી વાદી પુત્રએ કરેલ વહેંચણીનો દાવો મંજૂર થવાને પાત્ર છે. (AIR 2014 Tripura 26)

સંયુક્ત કુટુંબની મિલકતની વહેંચણીમાં તમામ સહમાલિકોના હસ્તાક્ષરોની જરૂરિયાતઃ જ્યારે કોઈ ફેમિલી સેટલમેન્ટમાં તે સંયુકત કુટુંબની મિલકતની વ્યવસ્થા વહેંચણી કરવામાં આવી હોય પણ તેમાં તમામ સહમાલિકોની સહીઓ કરવામાં આવેલ ન હોય તો તેવા ફેમિલી સેટલમેન્ટ પર આધાર રાખી શકાય નહીં અને તેને પૂર્ણપણે માન્યતા મળે નહીં. (AIR 2010 SC (Supp) 278)

કૌટુંબિક વ્યવસ્થાના આધારે પક્ષકારો વચ્ચે સંમતિથી હુકમનામું : કૌટુંબિક વ્યવસ્થાના આધારે પક્ષકારો વચ્ચે સંમતિથી હુકમનામું કરવામાં આવ્યું. મિલકતનાં માલિક અભણ સ્ત્રી હતાં અને તેણીએ તેના દીકરા-દીકરીઓની હાજરીમાં થયેલા સમાધાનની રૂએ તે કૌટુંબિક વ્યવસ્થામાં હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. મિલકતના માલિકના ધારાશાસ્ત્રીએ એવી જુબાની આપી કે જે સબ-જજ સમક્ષ દસ્તાવેજ થયા હતા. કૌટુંબિક વ્યવસ્થાના દસ્તાવેજમાં તેણીએ હસ્તાક્ષર કર્યા ત્યારે તેણીએ તેમને વાંચી સંભળાવ્યું હતું અને ત્યારપછી તેણીએ તેણીનો અંગુઠો દસ્તાવેજની વિગતો સમજીને કરી આપ્યો હતો. કોર્ટે ઠરાવ્યું કે કેસની હકીકતો અને સંજોગો તેમજ રેકર્ડ પરના પુરાવા પરથી ફલિત થાય છે કે સવાલવાળી કૌટુંબિક વ્યવસ્થાનું લખાણ મિલકતના માલિકે (Free will) કરી આપ્યું હતું અને તેમાં કોઈ દગો (Fraud) કે ખોટી રજૂઆત (Misrepresentation) થઈ ન હતી. (AIR 2011 Punjab and Haryana 127 )

સંમતિથી હુકમનામું દગાથી તેમજ ખોટી રજૂઆતથી મેળવેલું હોય તે રદ થવાને પાત્ર છે : જ્યારે કોઈ કૌટુંબિક વ્યવસ્થા કરવામાં આવે ત્યારે તેવા દસ્તાવેજના પક્ષકારોનું સવાલવાળી મિલકતમાં વારસાગત માલિકીહક્ક કે હિત હોવું જોઈએ. પ્રતિવાદીનો દાવાવાળી મિલકતમાં બહેનના દીકરા તરીકે કોઈ દાવો ન હતો. મિલકતના ધારકને બે પુત્રો હતા અને કેસની હકીકતો જોતાં જણાયેલું કે તેણીને પ્રતિવાદી સાથે કૌટુંબિક વ્યવસ્થા કરવા માટેનું કારણ ન હતું. તેમજ તેણીને સવાલવાળી મિલકતથી વંચિત કરવા માટે કોઈ કારણ ન હતું. આવા કહેવાતા કૌટુંબિક વ્યવસ્થાના દસ્તાવેજને આધારે મેળવેલી સંમતિથી હુકમનામું દગાથી (By Fraud) તેમજ ખોટી રજૂઆતથી (By misrepresentation) મેળવેલ હોય તે રદ થવાને પાત્ર છે. (AIR 2008 Punjab and Haryana 27 413 200)

અગાઉથી ઊભો થતો હક્ક અને કાયદાનો 1956 નો અમલ થતાં સંપૂર્ણ માલિકીહક્કઃ એક કુટુંબમાં કૌટુંબિક વ્યવસ્થા કરવામાં આવી, જેમાં સને ૧૯૫૬ નો હિન્દુ વારસા ધારો અમલમાં આવ્યો તે પહેલાં દાવાવાળી મિલકત પતિએ પત્નીને ખરીદીને આપી હતી. ત્યારપછી પતિના મૃત્યુ પછી તેણી સવાલવાળી મિલકતનો કબજો ધરાવતી હતી. તે મૌખિક તેમજ દસ્તાવેજી પુરાવાથી સાબિત થતું હતું. સવાલવાળી મિલકત વખતોવખત ત્રાહિત પક્ષકારોને પટ્ટેથી ખેતીનો ઉપયોગ તેમજ સિનેમા થિયેટરના ઉપયોગ માટે આપવામાં આવી હતી. કોર્ટે ઠરાવ્યું કે તેણીને અગાઉથી ઊભો થતો (Pre-exhisting right) હતો અને તે રીતે સને ૧૯૫૬ નો હિન્દુ વારસા ધારો અમલમાં આવતાં ત્યારપછી તેણી તે મિલકતની સંપૂર્ણ માલિક ઠરે છે. (AIR 2005 Madras 431)

કૌટુંબિક વ્યવસ્થાના વ્યવહારને રજિસ્ટર કરાવવો જરૂરી નથીઃ પક્ષકારો વચ્ચે કૌટુંબિક વ્યવસ્થા અંગે દસ્તાવેજ કરવામાં આવ્યો હતો. પક્ષકારો વચ્ચે વાદીના પૂરોગામી યાને Predecessor-in-interestને મૌખિક કૌટુંબિક વ્યવસ્થાથી જમીન ફાળવવામાં આવી હતી. કોર્ટે ઠરાવ્યું કે આવા વ્યવહારને રજિસ્ટર કરાવવો જરૂરી નથી. પણ જો આ અંગે કોઈ મેમોરન્ડમ તૈયાર કરવામાં આવ્યું હોય, તો તેવા મેમોરન્ડમનું રજિસ્ટ્રેશન જરૂરી નથી. તેમજ તેના આધારે જો કોઈ Mutation ની નોંધ પાડવાની હોય, તો પણ આવી કૌટુંબિક વ્યવસ્થા અથવા તો તેને લેખિતમાં મેમોરેન્ડમ સ્વરૂપ મૂકવામાં આવે તો પણ તેને રજિસ્ટ્રેશન કરવાની જરૂર નથી. (AIR 2012 Gahuati 104)

કૌટુંબિક વ્યવસ્થાના દસ્તાવેજમાં દબાણમાં લીધેલી સહીઓઃ એક કૌટુંબિક વ્યવસ્થા અંગે થયેલ દસ્તાવેજને એ કારણસર પડકારવામાં આવ્યો કે તેમાં પક્ષકારોની દબાણથી સહીઓ લેવામાં આવી હતી. સવાલવાળા ઘરના સહમાલિકે એવી ધમકી આપી હતી કે તે ભાડુઆત સામેના મકાન ખાલી કરાવવાના દાવાને પાછો ખેંચી લેશે. જોકે વચગાળાની રાહતની અરજી માટેની કાર્યવાહીમાં એમ જણાવવામાં આવેલું કે સહમલિકે ભાડુઆત પાસેથી સવાલવાળા મકાનના ભોંયતળિયાના ભાગનો કબજો ભાડુઆત પાસેથી લઈ લીધો હતો અને તેની ચાવી આપી હતી. કોર્ટે ઠરાવ્યું કે, આવી રીતે એપલન્ટ એવી દલીલ કરી શકે નહિ કે સામાલિક સવાલવાળી મિલકત ભાડુઆત પાસેથી ખાલી કરાવવા માટેની કાર્યવાહીમાં સહકાર આપતા નથી અને તે કાર્યવાહી પાછી ખેંચી લેવા માટેની ધમકી આપે છે. એપેલન્ટ એ બાબત પણ ઈન્કાર કરી શકે નહિ કે તેણે સવાલવાળા કૌટુંબિક વ્યવસ્થાના દસ્તાવેજમાં સહીઓ કરી છે.

કૌટુંબિક વ્યવસ્થા જે તે કુટુંબના સભ્યો પૂરતી મર્યાદિત ના હોઈ શકેઃ​​​​​​​ કોઈ કૌટુંબિક વ્યવસ્થા જે તે કુટુંબના સભ્યો પુરતી મર્યાદિત હોઈ શકે નહીં અને તે અમુક વર્ગના વારસો સુધી જ નહીં, પણ વારસાઈના વ્યાપની બહાર પણ આવતી વ્યકિતઓને આવરી લઈ થઈ શકે છે. (AIR 2010 Andhra Pradesh 1)

મિલકત વહેંચણી અંગેનો કૌટુંબિક વ્યવસ્થાનો લેખ રજિસ્ટ્રેશન કરાવવો જરૂરી છેઃ કૌટુંબિક વ્યવસ્થા અને વહેંચણીમાં તફાવત છે. આ કિસ્સામાં વડીલોપાર્જિંત મિલકતની વહેંચણી કરવામાં આવી. પાછળથી પક્ષકારો વચ્ચે એક મેમોરન્ડમ તૈયાર કરવામાં આવ્યું કે જેમાં વહેંચણીની હકીકતો જણાવવામાં આવી હતી. સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવ્યું કે, આવું મેમોરન્ડમ કૌટુંબિક વ્યવસ્થા ગણાય અને તેનું રજિસ્ટ્રેશન કરાવવું જરૂરી છે. (AIR 1988 SC 881) (૧૧) હિન્દુ સંયુક્ત મિલકતની વહેંચણી અંગે કરેલું વિલ પુરુષ સંમતિ વિના કરેલું હોય, તો તે બિનઅસરકારક ગણાય. જ્યારે કોઈ વસિયતનામા હેઠળ હિન્દુ સંયુક્ત મિલકતની વહેંચણી કરવામાં આવે અને તે કુટુંબના પુરુષ સભ્યોની સંમતિ વિના કરવામાં આવ્યું હોય, તો તેવું વસિયતનામું બિનઅસરકારક ગણાય. જો કે કૌટુંબિક વ્યવસ્થા તરીકે જે તે કુટુંબના સભ્યોને બંધનકર્તા રહે. (AIR 1980 SC 1173)

નોંધઃ-(જમીન/મિલકત માટેના લેખોના સંદર્ભે વાચકોના કોઈ સૂચન કે પ્રશ્નો હોય તો ‘નવગુજરાત સમય’ ના નવા સરનામે (૧૦૧, પહેલો માળ, ઓમ શાયોના આર્કેડ, સિલ્વર ઓક કોલેજ પાસે, ગોતા, અમદાવાદ-૩૮૨૪૮૧) લેખિત રૂપે મોકલવા અથવા લેખકનો સંપર્ક કરવો કે લેખકને ઈ-મેઈલ કરવા)